Gomidas Vartabed’in Soykırım Sürecindeki Çankırı sürgününde bizzat karşılaştığı ve sonrasında vahşetten dolayı Ulusunun ölümüne şahit olan her duyarlı kişi gibi ruhunda derin yaralar açılarak[2] ruh durumu bozulmuştur.
Buna ek olarak, sürgün dönüşünde, “dost”larının kendisine karşı davranışlarına da bir anlam veremeyince kendini kapatarak, Türkiye’deki “tedavi”ye cevap vermez.[3]
Son olarak Ünlü doktor Mazhar Osman tarafından 25 Mayıs 1917 – 24 Ağustos 1917 tarihleri arasında gözlem altına alınan Gomidas ile ilgili 27 Ağustos 1917 günlü doktor raporunda tedaviye yeterli cevap vermeyip sağlığında çok az değişiklik olduğunu belirtilir:
25 Mayıs 333 tarihinde ailesi tarafından yatırılan Komidas Vartabet Efendi muhtelit şekilde cinnet-i maniya-i inhitatiyyeye [Ruhi depresyonla ortaya çıkan deliliğe] mübtelâ iken pek cüz’i kesb-ı salah ettiğinden [çok az sağlığına kavuştuğundan] arzu eden biraderine 24 Ağustos 333 tarihinde teslim edilmiş ve mumaileyh el-yevm [bugün] tedaviye ihtiyacı derkâr [aşikar/apaçık]bulunmuş olmakla vâki olan talep üzerine işbu rapor ita kılındı. 27 Ağustos 333 Mazhar Osman[4]
Bu rapor üzerine Vartabed 30 Ağustos 1917 günlü dilekçesiyle, sağlığına kavuşabilmesi ve tedavinin Viyana’daki sağlık merkezlerinin birinde eksik kalan teedavisini sürdürebilmesi için yurt dışına çıkış izni ister.
stid’a-yı daiyareme merbüten arz ve takdim kılınan raporta mündericatından keyfiyet malûm-ı âli-i asafâneleri buyurulacağı üzere etıbba-yı müdâviyem tarafından Viyana civarındaki darüşşifalardan birisinde tedâvi-yi çakeraneme lüzum gösterilmiş olduğundan mahal-i mezkûra azîmet-i daiyâneme müsaade buyurulmasını niyaz ve istirham eylerim. Ol bâbda ve herhalde emr ü ferman hazret-i menlehü’l-emrindir.30 Ağustos 333
Komidas Vartabet[5]
Vartabed’in dilekçesi üzerine Dahiliye Vekaleti Müsteşarı Talat’ın kayınbiraderi, Bitlis valiliğinde Soykırımın 1. Safhasını sonrasındaki Halep Valiliğnde Soykırımın 2. Safhasını yürüten Abdülhalik (Renda) tarafından 17 Ağustos 1917 günlü yazısıyla polis soruşturması istenir:
Dahiliye nezareti Emniyet-i Umumiye Müdiriyeti
Dahiliye nazırı namına Müsteşar Abdülhalik Bey’den
Polis Müdiriyeti Umûmiyesine
Hulâsa: Komidas Vartabet hakkında tahkikat icrası lüzumuna dair
Emraz-ı akliyyeye [akıl hastalığına] mübtelâ olduğundan bahs ile beray-ı tedavi Viyana’ya azimetine müsaade edilmesi Komidas Vartabet imzasıyla verilen arzuhalde istid’a edilmiştir. Merkumun sevâbık-ı ahvâl-i harekâtının [geçmiş halleri ve hareketlerini] ve zâbıtaca ne suretle tanındığının ve fil-hakika [gerçekten] Viyanada tedaviye muhtaç derecede emrâz-ı akliyeye dûçâr olup almadığının bit-tahkik inbâsı [incelenerek haber verilmesi] lüzumu beyan olunur efendim.[6]
Doktor raporu var olmasına rağmen Polis Müdürlüğünden Viyanada tedaviye muhtaç derecede emrâz-ı akliyeye dûçâr olup almadığının bit-tahkik inbâsı isteği anlaşılmaz olmanın ötesinde saçmadır.
Polis Müdiriyet-i Umumiyesinden 20 Ağustos 1917 tarihinde hemen cevap verilir. Raporda Gomidas’ın Milliyetçi bir kişilik olduğu, 15 Haziran 1915’te idam edilen Sosyal Demokrat Hınçak Partisi üyesi Paramaz ile evinde görüştüğünün birçok kereler gözlendiği ifadesinden Vartabed’in gözlem altında olduğunu anlıyoruz. Polis Müdüriyetinin Gomidas’a dair istihbarat hazır gibidir.
İstanbul Polis Müdiriyeti Umûmiyesi Siyasi Şubesi Husûsi 2040
Dahiliye Nezaret-i Celilesine
Ma’rûz-ı çaker-i kerimeleridir[7]
Emniyet-i Umûmiye Müdiriyeti İkinci Şube ifadesiyle şeref-varid [şerefle gelmiş] olan 15 Eylül 333 tarihli ve 158T numaralı tezkire-i nezaret-penâhileri cevabıdır. Komidas Vartabet aslen Kütahyalı’dır. Evvel-emirde Kafkasya’daki Açmiyazin [Eçmiyadzin] Manastırı’nda fenn-i müsikiyi tahsil ve ba’de [ondan sonra] Almanya’ya giderek bu tahsilini ikmal ettikten sonra Paris’e gitmiş ve orada bir müddet kaldıktan sonra i’lân-ı meşrutiyeti müteakib İstanbul’a gelip burada mili şarkılar tertib ve ihyası ile iştigal etmiş ve nasyonalist bir şahsiyet olmak üzere tanınmıştır. Aynı zamanda komitecilik ile iştigale başlamış ve Ramgavar Fırkası’na dahil olarak üçyüz otuz senesinde [1914] Mısır’daki ma’hûd [bilinen/malum] Sackulyan ve rüfekası [arkadaşları] tarafından erkân-ı hükûmete [hükümet büyüklerine] sû-i kasd tertibi için Dersaadet’e gönderilmiş olan Maslub [idam edilen] Kafkasyalı (Paramaz) nam-ı diğerle Tekfurdağlı (Hamparsum Kirkor) nâm-ı hakikisiyle (Mateus Serkisof[Matdeos Sarkisyan]) Pangaltı’da Surp Agop Mezarlığı karşısındaki hanesine kabul ederek görüştüğü def’atle müşahade edilmiş ve üçyüz otuz bir senesi Nisan’ının onbirinde 24 Nisan 1915] umum komitecilerle birlikte İstanbul İdare-i Örfiyesi mıntıkası haricine çıkartılmış ise de bir mah [ay] sonra müsâme-i mahsusa [özel izinle] ile İstanbul’a gelmiştir. Ma’rûzât-ı mesrûdeye [yukarıda arz ettiğimiz bilgilere] nazaran merkumun [adı geçenin] Viyana’ya azimetimin [gitmesinin] külli’l-vücüh [her bakımdan] muvafık olamayacağı arz olunur. Ol babda emr u ferman hazret-i veliyyü’l-emrindir. 20 Eylül 333 Polis Müdir-i Umumisi (İmza)[8]
Biliniği gibi bürokraside ast daima üstünün istediği şekilde davranır ve raporlar. Polis Müdüriyeti de üstünün yazdığı yazının dilini iyi tahlil ederek onun istediği şekilde bir rapor vermiştir:
Her bakımdan Viyana’ya gitmesi sakıncalıdır.
Ne olduğu bilinmez, araya muhtemelen sürgününde olduğu gibi birileri girmiştir ki; Polis Müdiriyet-i Umumisinin red raporu dikkate alınmadan Talat’ın emriyle pasaport verilmesi ve ilgili kurumlardan yurt dışına çıkışına izin verilmesi sağlanır:
Dahiliye nezareti Emniyet-i Umumiye Müdiriyeti
Dahiliye Nazırı Talat Paşa hazretlerinden Polis Müdiriyet-i Umûmisi canibine
Hasta ve muhtac-i tedavi olduğu anlaşılmış olan Komidas Vartabet Efendi’nin beray-ı tedâvi Viyana’ya azimetine müsaade edilmesi ve inbası lüzumu beyan olunur. Hudud Emniyet Müfettişliği’ne tebligat-ı lâzımı icra kılınmıştır efendim.
Seyrüsefer Müdiriyet-i valâsına tezkire (Şube: 2) den
Hasta ve muhtâc-ı tedâvi olduğu anlaşılmış olan Komidas Vartabet Efendi’nin berây-ı tedâvî Viyana’ya azimetine müsaade edilmesi lüzumu Polis Müdiriyet-i Umumiyesi’ne tebliğ kılınmıştır. Mumaileyhe muktezi pasaportun i’ta ve hududdan mürûruna müsaade olunması için Emniyet Müfettişliğine tebligat icrası zımnında işbu müzekkere Seyrusefer Müdiriyet-i valâsına takdim olunur. Ahiren Polis Müdiriyet-i Umumiyesinden tahkiki emir buyurulmuştur. [9]
[1] BOA DH EUM 2.ŞB 42/69
[2] Altı aylıkken annesini, 10 yaşında babasını ve 46 yaşında toplumunu kaybeden Gomidas’ın babaannesine sorduğu Beni soran oldu mu? sorusunu soracak kimsesi kalmamıştır.
Çocukluğunda amcasının resmen evlat edinmesine rağmen evsiz davranışı göstermesi gibi toplumunun yok olması karşısında, geride kalanlara kendini emanet etmez. Kendini kapatır.
[3] https://www.saitcetinoglu.com/menavorigin-son-opereti-sonsuz-yas/
[4] BOA DH EUM 2.ŞB 42/69 6
[5] BOA DH EUM 2.ŞB 42/69 7
[6] BOA DH EUM 2.ŞB 42/69 1
[7] Resmi yazışmalarda astların üsteline yazarken kullandıkları klişe: “hiçbir değeri olmayan ben kulunuzun dileğidir”
[8] BOA DH EUM 2. ŞB 42/69 2
[9] BOA DH EUM 2.ŞB 42/69 5